Наталля, псіхолаг. Чалавек можа і мае права адчуваць любыя эмоцыі. Віна — эмоцыя, якая звязаная з думкамі пра тое, што чалавек зрабіў штосьці, што супярэчыць ягоным маральным арыенцірам і чаканням. Прычым дзеяннем з'яўляецца і бяздзейнасць, таму што яна таксама прыводзіць да персанальных наступстваў.

З'ехаць з краіны, гэтак як і застацца ў ёй, — гэта складаныя рашэнні, і абодва прымаюцца пад моцным уплывам эмоцыі страху. Супярэчнасць ёсць у абодвух рашэннях: і там і там чалавек сутыкаецца з немагчымасцю рабіць тое, што ён лічыць патрэбным.

Марыя, псіхатэрапеўтка. Сам ад'езд па факце з'яўляецца выгнаннем, а гэта ўжо пакаранне. Так было са старажытных часоў: выгнаць чалавека з суполкі, выключыць з сацыяльнай групы. Праводзіўся эксперымент, падчас якога даказалі, што ў стане выкінутасці ў чалавека на сэнсарным узроўні з'яўляецца боль, аналагічны фізічнаму, як, напрыклад, баліць рука, нага, зуб. Балюча на нейраўзроўні — нават не псіхалагічна. Бо людзі губляюць частку свайго жыцця, значныя сувязі.

Шмат якія людзі з'ехалі, але яны не могуць не быць залучанымі. Адпраўным пунктам для стрэсу з'яўляецца пачуццё віны, а яго падсілкоўвае такі стан, які я называю «ўсёмагутнасць» —  на гэта хварэюць «выратавальнікі», таму што ў іх паўстае пачуццё, што ад іх усё залежыць: калі я гэтага не зраблю, усё абваліцца. У гэтым стане людзі перастаюць кантраляваць свае патрэбы — недаядаюць, пераядаюць і да т. п. Яны шмат працуюць не таму, што прадуктыўныя, а таму што мяркуюць, што калі на секунду спыняцца, усё абваліцца — маё жыццё ці чужое.

Часам кажуць, што эміграцыя — пахаванне, пасля якога жыццё працягваецца. Тут важна пражыванне страты і гора. Гэтыя людзі знаходзяцца ў стане гаравання па згубленым. Можа пачацца пошук вінаватага — самаабвінавачанне ці абвінавачванне кагосьці, спроба аднавіць справядлівасць і прадказальнасць у сваім жыцці. Часта ў людзей застаецца крыўда за тое, што давялося з'ехаць.

Наталля, псіхолаг. Віна мае дзве функцыі: сацыяльную і індывідуальную. Сацыяльная функцыя дазваляе чалавеку прытрымлівацца сацыяльных стандартаў (выконваць законы, напрыклад) і дзейнічаць у інтарэсах грамадства, да якога ён хоча належаць. Страх аказацца вінаватым і быць выключаным з групы — гэта страх першабытнага чалавека, які не мог выжыць без племя, ён дастаўся эвалюцыйна. Магчымасць аб'ядноўваць высілкі ў вялікай групе прывяла нас як від да дамінавання ў прыродзе.

Там жа, дзе выяўляецца індывідуальная функцыя, здараюцца праблемы. Таму што віна дае магчымасць узяць на сябе адказнасць за тое, што знаходзіцца па-за зонай нашага кантролю, напрыклад, за новую хвалю рэпрэсій. Здаецца, што калі б я зрабіў больш, то здолеў бы гэта спыніць — але насамрэч адзін чалавек не можа спыніць непрадказальныя дзеянні ўзброенай сістэмы. Неабгрунтаванае  і хваравітае пачуццё віны дае ірацыянальнае ўяўленне, што на сітуацыю можна было неяк паўплываць. А значыць рана пагружацца ў бяссілле і залежнасць ад чужога самавольства (хаця насамрэч менавіта ад бяссілля мы і абараняемся — бо складана паверыць, што мы не змаглі паўплываць). У сутнасці, віна стварае ілюзію кантролю, але пры гэтым часта не дапамагае дзейнічаць прадуктыўна.

Марыя, псіхатэрапеўтка. Чалавек павінен разумець сваю рэальную ролю і ступень уплыву на сітуацыю. Пачуццё віны нармальнае толькі ў тым выпадку, калі ты разумееш, што рэальна нанёс камусьці шкоду. Вось як трывога кажа пра тое, што мы ў небяспецы ці бяспецы, гэтак і пачуццё віны сігналізуе пра тое, што мы стваральныя ці разбуральныя. Тут важна разумець: мы штосьці разбурылі ці мы думаем, што мы штосьці разбурылі. Калі мы думаем, што зрабілі штосьці дрэнна, і гэта не супадае з рэальнасцю, пачуццё віны робіцца нездаровым. 

Нармальная віна прыводзіць да таго, што мы шукаем, як выправіць дапушчаную памылку. Вось прыклад Германіі, дзе апроч Гітлера была яшчэ маўклівая большасць і выканаўцы. Пасля нацыя вымушаная была выносіць урокі і вывучаць працэсы, каб зразумець, як не дапусціць падобнага ў будучыні. Пачуццё калектыўнай віны дапамагала ім у гэтым.

На ступень пачуцця віны часта ўплывае мінулае чалавека, ягонае дзяцінства, звычка «ратаваць» іншых і быць гіперадказным, набытая ў сям'і. На жаль, калі такі сямейны профіль накладваецца на псіхалагічную траўму ад рэпрэсій, стан чалавека пагаршаецца і хранічны стрэс зацягваецца. Калі вы адзначаеце, што, магчыма, трапілі ў такую сітуацыю, ёсць сэнс наведаць хаця б 2-3 кансультацыі псіхолага.

Наталля, псіхолаг. Першае, што я рэкамендую рабіць, — гэта клапаціцца пра сябе. Пераканайцеся, што ў вас досыць фізічных і эмацыйных рэсурсаў: найперш выспіцеся і паешце. Будзьце шчырымі, дзяліцеся пачуццямі і планамі з блізкімі і людзьмі, якім давяраеце.

Паспрабуйце задаць сабе пытанні:

• Ці сапраўды я мог паўплываць на тое, што адбывалася?
• Ці мог хтосьці яшчэ быць адказным за тое, што здарылася?
• Ці мог іншы чалавек, апынуўшыся на маім месцы, штосьці зрабіць?
• Ці стаў бы я яго асуджаць за гэта?
• Ваш добры сябар стаў бы вас вінаваціць у гэтых акалічнасцях?
• Падумайце, што добрага вы зрабілі, і прызнайце, што задаволеныя ці нават ганарыцеся гэтымі канкрэтнымі дзеяннямі.

Невядома, наколькі зацягнецца вырашэнне палітычнай сітуацыі ў Беларусі, ці змогуць вярнуцца тыя, хто з'ехаў, і што будзе з тымі, хто пакуль застаўся. Важна адно — клапаціцца пра свой псіхалагічны стан, навучыцца кантраляваць эмоцыі. Пачуццё віны прысутнічае ў кожнага з нас, і навучыцца даваць яму рады можна, выкарыстоўваючы тэхнікі самадапамогі ці звярнуўшыся да спецыялістаў.